دوره 4، شماره 2، 1403، صفحات 58 - 71

نویسندگان : مجید رهنما* ¹ ، عاطفه لرکجوری ²

چکیده :
جهل حکمی و موضوعی از مفاهیم کلیدی در حوزه مسئولیت کیفری در نظام حقوقی اسلامی محسوب می‌شوند. جهل حکمی به معنای ناآگاهی فرد از حکم شرعی یا قانونی عمل خود بوده که به دو دسته جهل قصوری و جهل تقصیری تقسیم می‌گردد. جهل قصوری که ناشی از کوتاهی در فراگیری علم و دانش است، موجب رفع مسئولیت کیفری نمی‌شود اما جهل تقصیری که مبتنی بر سهل‌انگاری و بی‌توجهی نیست، می‌تواند مسئولیت کیفری را منتفی نماید؛ این امر معروف به اشتباه قهری است. از سوی دیگر، جهل موضوعی یعنی ناآگاهی از خصوصیات و ویژگی‌های موضوع جرم یا عدم درک ماهیت و حقیقت عملی که فرد مرتکب می‌شود. در جرائم عمدی، اگر فرد به‌‌اشتباه جرمی را مرتکب شود، مانند اشتباه در هویت مجنی‌علیه، مسئولیت کیفری وی ساقط می‌گردد؛ اما در جرائم غیرعمدی، صرف اشتباه در ماهیت عمل، به‌طورکلی موجب رفع مسئولیت کیفری نمی‌شود، مگر در مواردی که قانون استثنا قائل شده باشد؛ بنابراین، تفاوت اصلی جهل حکمی و موضوعی در این است که در جهل حکمی، فرد از حرمت و ممنوعیت قانونی عمل خویش آگاهی ندارد درحالی‌که در جهل موضوعی، ناآگاهی فرد از ماهیت و حقیقت عملی است که انجام می‌دهد. این تفاوت ماهوی، آثار متفاوتی بر مسئولیت کیفری فرد در پی خواهد داشت که بررسی آن در این مقاله مورد تأکید قرار گرفته است.

کلمات کلیدی :
جهل حکمی، جهل موضوعی، مسئولیت کیفری، اشتباه قهری، جرائم عمدی، جرائم غیرعمدی، نظام حقوقی اسلام